ИҶЛОСИЯИ XVI ШӮРОИ ОЛӢ — ЗАМИНАИ БАРҚАРОРСОЗИИ СУЛҲ ВА РИЗОИЯТИ МИЛЛӢ ДАР ТОҶИКИСТОН

Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳақиқат тақдирсоз аст. Зеро он ҷараёни рӯйдодҳои фоҷиабори кишварро тағйир дода, онҳоро ба ҷустуҷӯи роҳҳои сулҳу субот равона кард ва ба барномаи сиёсати истиқлолияти давлатӣ оғоз бахшид. Аз байн рафтани Иттиҳоди Шӯравӣ имкон дод, ки унсурҳои харобкор ҷомеаро зуд «ларзонанд» ва дар ин замина ба ҳадафи сиёсии худ, яъне ғасби қудрат бирасанд. Азбаски ин бо назардошти муқовимати афзояндаи қувваҳои гуногуни сиёсӣ, ҷиноятӣ, мазҳабӣ ва дигар қувваҳои дар кишвар мавҷудбуда амалан ғайриимкон буд, замина барои сар задани ҷанги шаҳрвандӣ пайдо шуд. Гурӯҳҳои мазҳабӣ тарафдорони худро на танҳо дар дохили Тоҷикистон, балки берун аз он низ пайдо кард. Дар ин ҷо, албатта, манфиатҳои геополитикии баъзе кишварҳо, ки мехостанд “обро лойолуд карда, аз он моҳӣ гиранд”, то андозае таъсир гузоштанд. Маҳз дар ин вазъияти душвор вакилон барои ҷаласаи худро баргузор намудан дар шаҳри Хуҷанд ҷамъ омаданд (дар Душанбе, бинобар таҳдид ба амният имкон надошт, ки вакилон ҷамъ шаванд ва илова бар ин, дар доираи қонун иҷлосияи худро гузаронанд). Дар давоми рӯзҳои Иҷлосия дар пойтахт ва як қатор минтақаҳои дигари кишвар бетартибию беҳокимиятӣ ҳукмфармо буд. Ҳукумат ва ҳамаи бахшҳои сохтории он фалаҷ шуданд. Дар ҳама ҷо гурӯҳҳои роҳзани ҷиноятпеша паҳн шуда, моликияти корхонаҳои давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, муассисаҳо ва шаҳрвандонро ғорат мекарданд. Даҳҳо ҳазор мардуми осоишта қурбони хушунат ва ғорат шуданд. Дар чунин вазъияти душвор Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии мамлакат даъват карда шуд.

Дар ин Иҷлосия вакили ҷавон, раиси Кумитаи иҷроияи вилояти Кӯлоб Эмомалӣ Шарифович Раҳмонов (насаб, ном ва номи падари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси ҳамон давра оварда шудааст. Аз соли 2007 инҷониб Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон насабашонро ба шакли тоҷикӣ баргардонданд) Раиси Шӯрои Олии кишвар интихоб шуд. Ин вазифа ҳамзамон ваколатҳои сарвари давлатро низ ба дӯши ӯ вогузошт. Эмомалӣ Раҳмон дар назди вакилон суханронӣ карда, ба онҳо ваъда дод, ки барои хотима бахшидан ба ҷанги хунин, ба хонаҳои худ баргардонидани гурезаҳо аз Афғонистон, Эрон, кишварҳои ИДМ, таъмини амнияти онҳо тамоми чораҳоро меандешад ва ҳуқуқҳои қаблии шаҳрвандии онҳо низ барқарор карда мешаванд. Муҳимтар аз ҳама, дар суханронияш ба зарурати хотима бахшидани ҷанг ва истиқрори сулҳу амният дар кишвар таъкид намуд. Барои сарвари нави давлат гузариш аз ҷанг ба сулҳ ва амният афзалияти асосӣ буд, ки ӯро дар тамоми солҳои минбаъда роҳнамоӣ мекард. Эмомалӣ Раҳмон, вақте ки вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба ӯҳда гирифт, аллакай 20 декабри соли 1992 ба Дабири кулли СММ ҷаноби Бутрос Бутрос-Галӣ нома равон намуда, дар он хоҳиш кард, ки бо мақсади мусоидат кардан ба ҳалли муноқишаи байни тоҷикон ба Тоҷикистон ҳайати нозирони СММ-ро фиристад. Моҳи январи соли 1993 як гурӯҳи хурди кормандони Созмони Милали Муттаҳид ба Тоҷикистон омаданд ва дар Душанбе Намояндагии ин созмони ҷаҳонии бонуфӯзи байналмилалӣ оид ба назорати вазъи кишвар ифтитоҳ шуд. Дар тӯли фаъолияти худ дар Тоҷикистон, ҲНСММ дар ҳамкорӣ бо Ҳукумати мамлакат барои расонидани кӯмак на танҳо дар ҳалли сиёсии муноқишаи байни тоҷикон, балки дар арзёбии вазъи башардӯстона ва бозгашти гурезаҳо, инчунин дар марҳилаи ниҳоии таҳияи лоиҳаҳо оид ба барқарорсозии баъдиҷангӣ ва рушди устувори кишвар корҳои бузургеро анҷом дод. Дар вохӯрии Президент Э. Раҳмон бо Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Кофи Аннан 1 октябри соли 1999 қайд карда шуд, ки дар Тоҷикистон СММ таҷрибаи беназири ҳалли низоъҳоро ба даст овардааст. Ин таҷриба ҳам аз нигоҳи равишҳо, принсипҳо ва механизмҳои ҳалли вазъ ва ҳам аз ҷиҳати ҷалби созмонҳои байналмилалӣ ва ниҳодҳои молиявӣ ба истиқрори сулҳу субот дар «нуқтаи доғ» омӯзишро талаб мекунад.

Аз ҲНСММ ҳамчун нозирони низомӣ шумораи зиёди ҳайати намояндагони тақрибан 30 давлати ҷаҳон гузаштанд.

Намояндагони махсуси Дабири кулли СММ, ки номҳояшон дар таърихи муосири Тоҷикистон боқӣ хоҳанд монд, низ дар истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ нақши ҷиддӣ бозидаанд.

Бидуни амиқ омӯхтани мазмуни ин мавзӯи гуногунҷабҳа, мехоҳам таъкид намоям, ки аз қуллае, ки мо ба он расидем, метавон роҳи равшани печдарпечеро, ки кишвар аз он гузашт ва он вартаи даҳшатбореро, ки Тоҷикистон қариб 30 сол пеш дар он буд, ба хубӣ дидан мумкин аст. Баъд аз ба даст овардани сулҳ ва ризоияти миллӣ, кишвар дар сиёсат, дипломатия, иқтисод, амният ва ваҳдати миллӣ муваффақиятҳои назаррас ба даст овард. Моҳи сентябри соли 2021 Тоҷикистон 30-юмин солгарди истиқлолияти давлатии худро бошукуҳ таҷлил кард, моҳи июни соли 2022 25-умин солгарди ба имзо расидани “Созишномаи умумӣ дар бораи сулҳ ва ризоияти миллӣ” ва моҳи ноябри соли оянда 30-юмин солгарди Иҷлосияи XVI-уми таърихии Шӯрои Олиро ботантана ҷашн хоҳад гирифт. Албатта, роҳе, ки аз нигоҳи таърих тай шудааст, хеле ночиз ба назар мерасад, аммо аз ҷиҳати пур будан аз рӯйдодҳо дар худ чунон мушкилотро ба вуҷуд овард, ки дар чунин мавридҳо онҳо ҳалли худро дар тӯли зиёда аз даҳсолаҳо меёбанд.

Ҳамаи ин баъдтар рӯх дода, пештар ҳанӯз солҳои 90-уми асри гузашта худи мавҷудияти Тоҷикистон ҳамчун давлати мустақил хеле норавшан ба назар мерасид. Ба роҳбари нав фавран лозим омад, ки бо ҳар роҳе ба сулҳ ва ризоияти миллӣ даст ёбад. Зеро Тоҷикистони соҳибистиқлол бидуни ин вуҷуд дошта наметавонист.

Ҳадафҳои гузошташударо танҳо тавассути музокироти сиёсӣ ва дипломатӣ бо ҷалби СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ, инчунин кишварҳои дӯст метавон ба даст овард.

Раванди музокирот моҳиятан як бахши аввалин ва бунёдӣ гардид, ки ба марҳилаҳои минбаъдаи гузариш аз ҷанг ба сулҳ ва ризоияти миллӣ роҳ кушод. Ба ин муносибат фикр мекунам, ки ба баъзе ҷанбаҳои раванди музокирот ва натиҷаҳои он таваҷҷӯҳ кардан лозим аст. Дар баробари ин, хеле муҳим ба назар мерасад, ки мо гоҳ-гоҳ ба қафо нигарем ва дар бораи сабақҳои он солҳои мудҳиш андеша кунем, ки бояд на танҳо барои наслҳои ҳозира, балки барои наслҳои оянда низ ҳушдор бошад.

Бо дарназардошти гуфтаҳои боло, бояд таъкид кард, ки масъалаҳои дар поён баррасишуда, ба назари мо, хеле муҳиманд ва онҳо ҳама бахшҳо ва архитектоникаи рӯйдодҳои он солҳоро пурра инъикос мекунанд, яъне: сабабҳое, ки боиси ҷанги шаҳрвандӣ шуданд, ҷустуҷӯи роҳҳои ба даст овардани сулҳ ва созиш дар раванди музокирот. Таваҷҷӯҳ ба имконоти таҷрибаи ҷамъшудаи истифодаи раванди музокирот ҳангоми ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон барои таҳкими сулҳ низ аҳамияти бузург дорад. Чунин ба назар мерасад, ки дар ҷаҳони муосир, дар ин ё он кишвари қитъаҳои гуногун оташи ҷанги шаҳрвандӣ меафрӯзад, ки ҷони миллионҳо одамонро мегирад ва иқтисоду инфрасохтори иҷтимоии он, асосҳои ахлоқӣ ва равонии ҷомеаро хароб мекунад. Дар бораи арзёбии аҳамияти таҷрибае, ки дар ҷараёни музокироти байни тоҷикон ба даст омадааст, барои таҳкими сулҳ дар дигар кишварҳое, ки ҷангҳои шаҳрвандӣ ва муқовиматро аз сар мегузаронанд, бояд таъкид кард, ки ҷанги Тоҷикистон дар солҳои 90-уми асри гузашта то андозае аз берун таҳрик шуда буд ва дар дохили кишвар дастгирии назаррасе низ дошт.

Яке аз омилҳои ангезандаи муноқиша ин ҳамсоягии Тоҷикистон бо Афғонистоне, ки солҳои зиёд дар ҷанг қарор дошт ва зуҳури манфиатҳои сиёсии бархе аз кишварҳои хориҷӣ, ки дар заминаи фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ хеле фаъол гашта буданд, ба ҳисоб мерафт.

Бемулоҳизагии элитаи он замон ба истилоҳ “миллӣ”, ки дар ҳизбу ҳаракатҳои гуногун гурӯҳбандӣ шуда буданд, инчунин ҳассосияти онҳо ба омилҳои берунӣ ва манфӣ, ки дар дохили кишвар ба вуҷуд омадаанд, зиддиятро дар ҷомеа шиддат бахшида, барои сар задани ҷанги шаҳрвандӣ заминаҳои ҷиддӣ фароҳам овардаанд, ки соли 1992 амалан ҳамаи минтақаҳои ҷануб, ҷанубу шарқ ва маркази Тоҷикистонро фаро гирифт. Ҳоло мо хуб медонем, ки ин ҷанг табиати субъективӣ дошта, дар он нишонаҳои табиати объективӣ дида намешуд. Ман фикр мекунам, ки баъдтар ҳамаи иштирокчиёни он ба ин фаҳмиш омаданд, аммо ин аллакай дарки таъхиргаштаи ҳодисаҳои рӯйдода буд. Дар ҳамин ҳол, ҷанг ҷони даҳҳо ҳазор шаҳрвандонро гирифт, ҳазорон кӯдакону наврасонро ятим кард ва беш аз як миллион нафарро ба гуреза табдил дод. Зарари иқтисодии ҷанг ва оқибатҳои он қариб ҷуброннопазир гашт. Дар натиҷаи ҷанг ба ҷомеа ва кишвар осеби азими маънавӣ ва равонӣ расонида шуд, ки қисми зиёди иқтидори иқтисодӣ ва инсонӣ, инчунин эътибори баланди байналмилалиашро давлат низ аз даст дод.

Сарфи назар, аз ин ҳама зуҳуроти манфии ҷанги шаҳрвандӣ ва оқибатҳои он, ҳукумат тавонист, хусусан дар бист соли охир барои берун овардани кишвар аз ҳолати карахтии сиёсиву иҷтимоӣ ва иқтисодӣ як қатор корҳои самарабахшро анҷом диҳад. Дар айни замон, бояд дар назар дошт, ки захмҳое, ки дар натиҷаи ҷанг ба иқтисодиёт ва умуман ҷомеа расонида шуда буданд, хеле амиқ буда, «табобат»-и онҳо бешубҳа вақт, саъю кӯшиш ва маблағҳои зиёдро талаб мекунад. Имрӯз мо дар ҷомеа як «тавозун»-и муайян дорем ва роҳҳои таҳкими минбаъдаи онро меҷӯем, душвориҳои давраи гузариш аз ҷанг ба сулҳ, аз гузашта ба ҳозира ва ояндаро бартараф мекунем. Охир, мо роҳи дуру дароз ва пуртазоди раванди музокиротро тай карда, роҳҳои дарёфти механизмҳоеро, ки эътимоди тарафайн ва созишро таъмин мекарданд, ҷустуҷӯ кардем. Ба ибораи дигар, мо метавонем бо итминон бигӯем, ки ҳоло ҳама заминаҳо барои рафъи мушкилоти иҷтимоиву иқтисодӣ фароҳам оварда шудаанд, ва ҳукумат дар ин самт фаъолона кор мекунад. Ҳамаи ин ҳоло ба таври намоён эҳсос мешавад. Тавре ки дар гузашта, яъне 20-25 сол пеш буд, метавон фазои раванди музокирот ва мураккабии иҷрои онро, тартиби омодасозии шумораи зиёди протоколҳо, изҳороти муштарак ва ҳамоҳангсозии онҳоро дар сатҳи ҳайати ҷонибҳо ва роҳбарияти олии кишвар ва Иттиҳоди мухолифони тоҷик пайгирӣ намуд. Ҳамчунин маълум аст, ки мавҷудияти минбаъдаи Тоҷикистон ҳамчун давлати мустақил ва соҳибихтиёр аслан ба натиҷаи музокирот бастагӣ дошт. Албатта, ба ҷуз аз ҳайати ҷонибҳое, ки дастёбии сулҳ ва ризоияти миллиро таъмин карданд, Комиссияи оштии миллӣ ва баъзе созмонҳои дигари ҷамъиятӣ низ дар он саҳми муайян гузоштанд. Ҳангоми баҳои баланд додан ба нақши онҳо дар татбиқи “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон”, бояд дар назар дошт, ки тамоми муваффақиятҳое, ки дар ҷараёни музокирот ба даст омадаанд, аз ин ё он ҷиҳат аз он чи ки то 27 июни соли 1997 анҷом дода шуда буд, вобастагӣ доштанд.

Баргаштан ба фазои давраи аввали музокирот наметавон гуфт, ки мушкил буд, чунки ҷонибҳо ба якдигар эътимод надоштанд ва онҳо ба ҳама пешниҳоду тавсияҳо бо шубҳаи зиёд ва ғаразнок муносибат мекарданд. Дар чунин шароит, пеш аз ҳама, роҳҳои бартараф кардани ҷанбаҳои манфии мавҷуда, ки ба фаъолияти муқаррарии ҳарду ҳайат халал мерасонданд, зарур буд. Аммо муҳимтар аз ҳама, яке аз омилҳои асосие, ки ба пешрафти бомуваффақияти музокирот халал мерасонд, ин набудани барномаи возеҳи амал, вуҷуд надоштани пайдарпаии масъалаҳои баррасишаванда, бештар хислати муваққатӣ доштани протоколҳо ва изҳороти қабулшуда буд, ки аслан, онҳо аксар вақт дар рӯи коғаз мемонданд. Чунин раванди сусти музокирот то моҳи августи соли 1995 идома ёфт. Маҳз 17 августи соли 1995 таҳти роҳбарии Намояндаи махсуси Дабири кулли СММ ҷаноби Пирис Балон протоколи 11-ум «Дар бораи принсипҳои асосии барқарор кардани сулҳ ва ризоияти миллӣ» таҳия ва ба имзо расид. Ҷанбаҳои асосии ин протокол аз ҷониби тарафҳо дар ҷараёни гуфтушунид таҳия ва мувофиқа нашуда буданд. Гап дар сари он аст, ки ҷаноби Пирис Балон ва муовини ӯ ҷаноби Владимир Горяев бо истифода аз сафарҳои чартерии байни Кобул (роҳбари ИМТ Мулло Абдулло Нурӣ дар он ҷо иқомат мекард) ва Душанбе дар мавриди масъалаҳои калидии ҷонибҳои мухолиф ба як созиш расиданд. Танҳо пас аз ин ҳама, ин санад аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар Душанбе ва роҳбари мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ дар Кобул ба имзо расонида шуд.

Хусусияти барномавии Протокол дар он аст, ки дар он самтҳои асосии раванди гуфтушунид ва пайдарпаии қарорҳои қабулшуда возеҳу равшан нишон дода шудааст. Бори аввал, маҳз дар ҳамин Протокол аз зарурати қабули «Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» ёдоварӣ гардид. Таъкид шуд, ки Созишномаи охирин аз як қатор протоколҳо оид ба баъзе масъалаҳои калидӣ иборат хоҳад буд, аз қабили: сиёсӣ, ҳарбӣ, башардӯстӣ ва ғайраҳо. Чи тавре ки рафти гуфтушунидҳо нишон дод, маҳз масъалаҳои дар боло зикргардида мушкилоти асосӣ шуданд. Масъалаҳои марказии ташкилотҳои башардӯстона, ки ҳалли фавриро талаб мекунанд, ин мушкилоти баргардонидани гурезаҳо ва барқарорсозии ҳуқуқҳои онҳо дар ҳама соҳаҳои ҳаёти иҷтимоӣ ва сиёсӣ буданд. Аз ҷумла, дар Протокол оид ба масъалаи гурезаҳо, ки 15 январи соли 1997 дар Теҳрон ба имзо расидааст, таъкид карда шуд, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ӯҳдадориҳоро оид ба азнавҳамгирошавии гурезаҳои баргашта ва муҳоҷирони дохилӣ ба ҳаёти иҷтимоию иқтисодии кишвар, аз ҷумла расонидани кӯмаки башардӯстона ва молиявӣ, фарогирӣ ба шуғл, кӯмак бо манзил, барқарор кардани ҳама ҳуқуқҳое, ки шаҳрвандони ҷумҳурӣ доранд, инчунин ба ҷавобгарии ҷиноятӣ накашидани гурезаҳои баргашта барои иштирок дар муқовимат ва ҷанги шаҳрвандӣ ба душ мегирад. Барои иҷрои вазифаҳои дар боло зикргардида ҷонибҳо ӯҳдадор шуданд, ки механизмҳои мушаххасро барои амалисозии онҳо коркард намоянд. Қайд кардан кифоя аст, ки дар як муддати кӯтоҳ тақрибан 52 ҳазор гуреза аз Афғонистон ва беш аз 180 ҳазор аз кишварҳои ИДМ, инчунин беш аз 680 ҳазор муҳоҷирони дохилӣ ба ҷойҳои қаблии истиқоматии худ баргардонида шуданд. Танҳо бо кӯмаки Намояндагии Раёсати Комиссариати Олии СММ оид ба гурезаҳо дар Тоҷикистон дар як муддати нисбатан кӯтоҳ қариб 38 ҳазор хонае, ки дар ҷараёни амалиёти ҷангӣ хароб шуда буданд, тақрибан 30 ҳазораш барқарор карда шуда, аз 140 ҳазор аъзои оилае, ки дар давраи ҷанг ҷои корашонро аз даст дода буданд, 133 ҳазорашон ба кор ҷалб карда шуданд ва қариб ҳамаи манзилҳои ғайриқонунӣ ишғолшуда ба соҳибони пешинаашон баргардонида шуданд.

Яке аз мураккабтарин мушкилоти раванди музокирот ба даст овардани созишномаи миллӣ оид ба масъалаҳои низомӣ буд. Ризоияти ниҳоӣ дар ин бора ҳангоми музокироти ҳайатҳои ҷонибҳо дар яке аз давраҳои музокирот дар Маскав ҳосил шуд. Роҳбарони ҳайатҳои ҷонибҳо ва намояндаи махсуси Дабири кулли СММ ҷаноби Г.Меррем 8 марти соли 1997 дар Маскав «Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ»-ро ба имзо расониданд. Ин ҳуҷҷат комилан фарогир буда, ҳалли мушкилоти мавҷударо дар чор марҳила дар бар мегирифт. Моҳияти масъалаҳо дар он буд, ки ҳамаи воҳидҳои ИМТ бояд ба сохторҳои қудратии ҳукумат дубора ворид карда шаванд ё бо хоҳиши онҳо аз сафи онҳо бароварда шуда, ба ҳаёти осоишта баргардонида шаванд. Дар рафти ин кори бузургу масъулиятнок пешбинӣ шуда буд, ки чораҳои мушаххас оид ба таъмини чораҳои эътимоди тарафайн, ки дар фасли 4-уми протокол дарҷ гардида буд, андешида шаванд. Бояд қайд кард, ки бо талошҳои минбаъдаи ҷонибҳои даргир ва созмонҳои байналмилалӣ «Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ» бидуни халалдоршавӣ ва ҳисобҳои нодуруст асосан дар вақташ иҷро карда шуд. Он воҳидҳои ИМТ, ки аз назорат берун гардида, муқаррароти дахлдори Протоколро риоя накарданд, баъдан бо талошҳои муштарак безарар гардонида шуданд.

Вақте ки сухан дар бораи ҳуҷҷатҳое, ки дар ҷараёни музокирот таҳия шудаанд, равад, бояд махсусан ба Протокол оид ба масъалаҳои сиёсӣ, ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон, роҳбари ИМТ С.А. Нурӣ ва Намояндаи махсуси Дабири кулли СММ Г.Меррем 18 майи соли 1997 ба имзо расидааст, диққати ҷиддӣ диҳем. Мушкилии ба даст овардани якдилӣ дар масъалаҳои сиёсӣ дар он буд, ки сухан дар бораи тақсим кардани сохторҳои қудратӣ ва иштироки намояндагони мухолифон дар онҳо мерафт. Илова бар ин, зарурати тағйир додани сохтори мақоми қонунгузор ва интихоби намояндагони мухолифин ба он пайдо шуд. Дар рӯзи имзои Протокол оид ба масъалаҳои сиёсӣ, як санади дигаре қабул шуд, ки онро «Ёддошти Бишкек» меномиданд, ки дар он баъзе самтҳои масъалаҳои сиёсӣ, аз ҷумла созишнома дар бораи чунин масъалаҳои бунёдӣ ба мисли:

• қабули “Санади мутақобилаи авф” ва “Қонун дар бораи авф”;
• дохил кардани 25% намояндагони ИМТ ба Комиссияи марказии интихобот дар давраи гузариш;
• ислоҳоти ҳукумат тавассути ворид кардани намояндагони ИМТ мувофиқи квота (30%);
• бекор кардани мамнӯият ба фаъолияти ҳизбу ҳаракатҳои сиёсии ИМТ ва расонаҳои онҳо пас аз анҷоми марҳилаи дуюми “Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ”.

Ҳамчунин, дар бораи дар Душанбе ҷойгир кардани қисмҳои созмонҳои мусаллаҳи ИМТ бо шумораи 400 нафар ва ҳамчунин, 40 нафар барои ҳифзи аъзои ояндаи Комиссияи оштии миллӣ созиш ҳосил шуд. Бо дарназардошти аҳамияти мушкилоте, ки дар Протоколи дар боло зикргардида дарҷ шудаанд, онро дар ҳузури Президенти ҳамонвақтаи Ҷумҳурии Қирғизистон А.А. Акаев, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон, роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ ва Намояндаи махсуси Дабири кулли СММ Г.Меррем ба имзо расониданд.

Хулоса, раванди музокирот, ки 1171 рӯз давом кард, оҳиставу дарднокона ба сӯи хулосаи мантиқии худ ҳаракат мекард. Натиҷаҳои музокироти беш аз сесола 27 июни соли 1997 дар Маскав бо имзои «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ» ҷамъбаст карда шуд. Ин санади воқеан таърихӣ бо як вазъияти тантанавӣ дар қасри Кремли Москва дар ҳузури Президенти Россия, муовини Дабири кулли СММ ва намояндагони як қатор кишварҳое, ки дар пойтахти Россия аккредитатсия шудаанд, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ ба имзо расониданд. Ин Санад аз ҷониби Намояндаи махсуси Дабири кулли СММ Г.Д. Меррем низ имзо карда шуд.

Барои расидан ба ин рӯз, тавре ки қайд шуд, зарур буд, ки воқеаҳои бисёр мураккаби раванди гуфтушунидҳои бисёрҷониба, ки бо навбат дар Маскав, Теҳрон, Исломобод, Ашқобод, Алмаато, Бишкек, Машҳад, Ҳосдеҳ (Афғонистон) сурат гирифтанд, бартараф карда шавад.

Ба ғайр аз намояндаи вижаи Дабири кулли СММ, намояндагони Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо (САҲА), Созмони Конфронси Исломӣ (СКИ) (Ҳозира Созмони Ҳамкориҳои Исломӣ (СҲИ), Ҷумҳурии Исломии Афғонистон, Ҷумҳурии Исломии Эрон, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Қирғизистон, Ҷумҳурии Исломии Покистон, Федератсияи Россия, Туркманистон ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон ҳамчун нозир гоҳ-гоҳе дар гуфтушунидҳо иштирок мекарданд.

Ҳамин тариқ, пас аз анҷоми раванди музокирот бо ба имзо расидани “Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон” заминаҳои сиёсиву ҳуқуқӣ барои пушидани саҳифаи фоҷианоктарини таърихи муосири халқи тоҷик фароҳам оварда шуд. Тоҷикистон давраи ниҳоят мураккаб ва таърихиро паси сар кард. Натиҷаҳои раванди музокироти тӯлонӣ ва пуразоб дар ниҳоят такягоҳи гузариш аз ҷанги харобиовар ба сулҳ ва ризоияти миллӣ шуданд.

Дар ноил шудан ба ин ҳадафи тақдирсоз, албатта, пеш аз ҳама, хизмати шоистаи худи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки аз роҳату оромиш ва ҳатто ҷони ҷавони худ даст кашида, барои овардани сулҳу осоиштагӣ ба сарзамини мусибатзадаи тоҷикон ҳама кори аз дасташон меомадаро карданд. Ҳамзамон, мо бояд ба дигар шахсоне, ки дар раванди музокирот иштирок карда, ба андозаи муайян дар ноил шудан ба сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон саҳм гузоштаанд, эҳтироми баланд дошта бошем. Инҳо, пеш аз ҳама, Созмони Милали Муттаҳид ва намояндагони махсуси он мебошанд, ки дар ҳама давраҳои музокирот иштирок карда, ба ҷонибҳои музокиракунанда ёриву мадад мерасонанд. Инчунин, кишварҳои узви гурӯҳи миёнарав, Нерӯъҳои дастаҷамъии сулҳ, ИДМ, Раёсати Комиссариати Олии СММ оид ба гурезаҳо, Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо (САҲА), Барномаи Рушди СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ барои расидан ба раванди сулҳ саҳми беандозаи худро гузоштаанд.

Бисёр шахсоне, ки дар раванди сулҳи тоҷикон иштирок доштанд, пас аз раванди музокирот низ дар давоми фаъолияти Комиссияи оштии миллӣ фаъолияти хоси худро нишон доданд.

Ба фаъолияти онҳо баҳои баланд дода, мехоҳам таъкид намоям, ки кори он ба туфайли натиҷаҳои мусбати раванди музокирот, ки боиси ба имзо расидани «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» шуд, имконпазир гардид. Тавре медонед, ҳатто худи Низомнома «Дар бораи Комиссияи оштии миллӣ» дар музокироти ҳайатҳои ҷонибҳо хеле пеш аз оғози кори он дар Душанбе омода шуда буд. Низомнома дар рафти музокирот дар Теҳрон таҳия ва мувофиқа карда шуда, аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон, роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ ва Намояндаи махсуси Дабири кулли СММ Г. Меррем 21 феврали соли 1997, яъне пеш аз имзои «Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» ба имзо расонида шуд.

Ба муҳимтарин санадҳое, ки дар ҷараёни музокирот омода шудаанд, ҳамчунин Протокол «Дар бораи кафолати иҷрои Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» низ дохил мешавад. Ин Протокол 28 майи соли 1997 дар Теҳрон на танҳо аз ҷониби тоҷикон ва Намояндаи махсуси Дабири кулли СММ, балки аз ҷониби намояндагони САҲА, СҲИ ва кишварҳое, ки музокиротро назорат мекарданд, имзо шудааст.

Ба дигар масъалаҳои раванди музокирот наистода, мехоҳам махсусан таъкид намоям, ки имрӯз тамоми табақаҳои ҷомеа хуб мефаҳманд, ки сулҳ ва ризоияти миллӣ барои Тоҷикистон бо чӣ қадар душворӣ ба даст омад. Гап дар сари он аст, ки ҷанг, ки зиёда аз панҷ сол давом кард, на танҳо иқтисоду зерсохтори иҷтимоӣ, балки эътимоди мардумро ба бунёди ҳаёти осоишта низ хароб намуд.

Охир, гузариш ба сулҳ ва ризоияти миллӣ, аз як тараф, аз ҷиҳати дастёбӣ ба он нисбатан тӯлонӣ буд ва аз тарафи дигар, он аз нуқтаи назари раванди гуфтушунид бисёр дардовар ва душвор пеш мерафт. Бояд гуфт, ки чунин мушкилоти калон ва мураккаб, ба монанди масъалаи сулҳ ва ҷангро ба таври осон ва зудтар ҳал кардан мумкин нест. Ҳамчунин таъкид кардан муҳим аст, ки дар рафти музокирот иштироккунандагони он аслан аз мавҷудияти камбудию нокомиҳо ва суст ҳал шудани масъалаҳои мураккаби ҷамъшуда шарм намедоштанд (хиҷолат намекашиданд). Одатан, тарафҳо умуман дарк мекарданд, ки ҳангоми ҳалли чунин вазифаи мураккаб, ба монанди расидан ба оштии миллӣ, бе муноқишаҳои кӯтоҳмуддат ва нухсонҳо ногузиранд. Дар ин шароит, муносибати мутақобилаи таҳаммулпазирона ба ҷустуҷӯи роҳҳои аз байн бурдани низоъҳои мавҷуда хеле муҳим буд. Ҳамагон мефаҳмиданд, ки ба таври умум эълон кардани хоҳиши барқарор кардани сулҳ як чизи дигар аст ва пайдо кардану таъсис додани механизме, ки ин хоҳишро дар амал мустаҳкам кунад, чизи дигар аст.

Баъзе аз гуфтаҳои дар болоро ҷамъбаст намуда, чунин нуқтаҳоро таъкид намудан лозим аст:

Аввалан, вақте сухан дар бораи ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон меравад, бояд дар назар дошт, ки сабақҳои ибратбахш ва пурраи он, пеш аз ҳама, бояд аз ҷониби худи тоҷикон аз худ карда шаванд. Оқибатҳои фоҷиабори ҷанге, ки мо паси сар кардем, бояд на танҳо барои мо, ки имрӯз зиндагӣ дорем, балки барои наслҳои оянда дарси ибрат гардад;

Сониян, таҷрибаи ҳалли муноқишаи байни тоҷикон дар асоси истифодаи муколамаи сиёсӣ метавонад барои густариши эҳтимолии он дар он кишварҳое истифода шавад, ки дар онҳо низои шаҳрвандӣ идома дорад. Ҳамзамон, ин таҷрибаро бе назардошти вижагиҳои кишваре, ки муқовимати шаҳрвандӣ вуҷуд дорад, истифода бурдан мумкин нест.

Хусусиятҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон он буд, ки муқовимат дар дохили як миллат сурат гирифт. Ба ибораи дигар, ҷанг байни миллатҳо набуд;

Сеюм, моҳияти ба истилоҳ «таҷрибаи тоҷикӣ» дар он аст, ки худи ҷонибҳои мухолиф моҳияти харобиовари ҷангро барои кишвар ва мардуми он зуд дарк намуда, ба ҷустуҷӯи созишҳои қобили қабул, ки манфиатҳои ҳарду тарафи ҷангро қонеъ мегардонанд, шурӯъ карданд. Ин равиш имкон дод, ки дар як муддати нисбатан кӯтоҳ тавассути муколамаи сиёсӣ аз ҷанг ба сулҳ, аз адоват ба ризоияти миллӣ гузарем. Дар ҳамин ҳол, тавре ки шумо медонед, бисёр ҷангҳои шаҳрвандӣ солҳои зиёд идома дошта, оқибатҳои фалокатбор доранд, ки рафъи онҳо аксаран вақт даҳсолаҳо тӯл мекашад;

Чорум, натиҷаҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон нишон доданд, ки муколамаи сиёсӣ метавонад як омили бунёдии сулҳ ва ризоияти миллӣ на танҳо дар як давлат, балки унсури бартаридошта дар меъмории муосири амният гардад.

Дар робита ба ин, барои ҷомеаи ҷаҳонӣ омӯхтан аз муноқишаҳое, ки ҳоло дар қисматҳои гуногуни ҷаҳон ҷараён доранд ва комилан даст кашидан аз ҳама гуна кӯшиши истифодаи омили ноустуворӣ дар ин ё он кишвар аз як навъ “бозиҳои бузурги сиёсӣ” хеле муҳим аст. Дар шароити муосири тартиботи ҷаҳонӣ, чунин сиёсат торафт бештар кӯҳнашуда менамояд, ки бар хилофи манфиатҳои таъмини сулҳу субот ҳам дар сатҳи кишварҳо ва минтақаҳои алоҳида ва ҳам дар миқёси ҷаҳонӣ мебошад.

Дар хотима мехоҳам таъкид намоям, ки айни замон Ҷумҳурии Тоҷикистон оқибатҳои душвори ҷанги шаҳрвандиро паси сар намуда, дар шароити сулҳ, ризоияти миллӣ ва субот зиндагӣ карда, роҳи ислоҳот, демократия ва бунёди ҷомеаи дунявиро пеш гирифтааст.

Дар чунин шароит, яке аз вазифаҳои муҳимтарин дар назди кишвар ин эҷоди имиҷи динамикии байналмилалии он мебошад, ки тавассути ташаккули принсипҳои шаффоф имконияти ҷалби фаъолонаи сармоягузориҳои хориҷӣ ва ватаниро ба манфиати рушди иқтисод ва беҳтар намудани некӯаҳволии тамоми мардум фароҳам меорад.

29-умин солгарди Иҷлосияи таърихӣ ва тақдирсози 16-уми Шӯрои Олии ҷумҳуриро ҷашн гирифта, мардуми Тоҷикистон ба оянда хушбинона назар мекунанд ва барои таъмини сулҳ, субот ва ҳамдигарфаҳмӣ дар кишвар байни тамоми табақаҳои ҷомеа тамоми корҳоро ба анҷом мерасонанд. Маҳз дар ҳамин чиз кафолати пешрафти минбаъда дар кишвар ва баланд шудани некӯаҳволии мардум дида мешавад.

НАЗАРОВ Т.Н.

академики АМИТ,

вазири корҳои хориҷии

Тоҷикистон (1994-2006),

профессори фахрии АИДнПҶТ